H κριτική της Άννας Λυδάκη για τη Έκδοση του Πράσινου Ινστιτούτου “Αιώνια Τρεμπλίνκα” στο “ΒΗΜΑ“
Ο ναζιστικός τρόπος με τον οποίο μεταχειριζόμαστε τα όντα του ζωικού βασιλείου, μέσα από μια προκλητική μεταφορά για το Ολοκαύτωμα
«Κάθε ζώο και πουλί μετέφερε με τη δική του άναρθρη γλώσσα κάτι, μια ιστορία δοσμένη από τους προϊστορικούς καιρούς… Το λιοντάρι κοιμόταν και πού και πού άνοιγε ράθυμα τα χρυσαφιά του μάτια, που εξέπεμπαν τη μελαγχολία όσων δεν τους επιτρέπεται ούτε να ζουν ούτε και να πεθαίνουν… Ο λύκος βημάτιζε μπρος-πίσω, κυκλώνοντας την ίδια του την τρέλα… Η ατμόσφαιρα εδώ ήταν γεμάτη με λαχτάρα για ερήμους, λόφους, κοιλάδες, πεδιάδες, φαμίλιες. Οπως και οι Εβραίοι, τα ζώα τα ‘χαν σύρει ως εδώ απ’ όλα τα μέρη του κόσμου και τα καταδίκασαν σε απομόνωση και πλήξη. Κάποια ουρλιάζανε και κλαίγανε, άλλα παρέμεναν βουβά… Η Τρεμπλίνκα ήταν παντού… ό,τι οι Ναζί έκαναν στους Εβραίους ο άνθρωπος το κάνει στα ζώα» σκέφτεται ο Χέρμαν Μπρόντερ, που επέζησε από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και ζει πρόσφυγας στις ΗΠΑ, σημαδεμένος για πάντα από το Ολοκαύτωμα, ο ήρωας του Ισαάκ Μπάσεβιτς Σίνγκερ στο βιβλίο Εχθροί, μια ερωτική ιστορία (μετ. Β. Αμανατίδης, Καστανιώτης).
Η Τρεμπλίνκα, το ναζιστικό στρατόπεδο στην Πολωνία όπου δολοφονούνταν μαζικά Εβραίοι, Πολωνοί και Ρομά, παραλληλίζεται με τη συμπεριφορά μας απέναντι στα ζώα από τον Ι. Μ. Σίνγκερ, τον συγγραφέα που έγραψε τα βιβλία του στα γίντις, τη γλώσσα των Εβραίων της Κεντρικής και Βόρειας Ευρώπης, και βραβεύτηκε με το Νομπέλ Λογοτεχνίας το 1978. Και ο Charles Patterson στην Αιώνια Τρεμπλίνκα τεκμηριώνει τις σκέψεις του Σίνγκερ, για τον οποίο γράφει ότι είναι ο πρώτος μεγάλος συγγραφέας που εστίασε την προσοχή του στον «ναζιστικό» τρόπο με τον οποίο μεταχειριζόμαστε τα ζώα.
Με ιστορικά ντοκουμέντα
Ο Patterson προσεγγίζει το θέμα του με ιστορικά ντοκουμέντα και μέσα από αφηγήσεις ανθρώπων, των οποίων οι οικογένειες βασανίστηκαν και χάθηκαν στο Ολοκαύτωμα και οι οποίοι σήμερα είναι ακτιβιστές για τα δικαιώματα των ζώων. Ο μεγάλος διχασμός, σχολιάζει ο συγγραφέας, ανάμεσα στον άνθρωπο και στα υπόλοιπα ζώα και το μεγάλο άλμα που είχε ως αποτέλεσμα την ανθρώπινη ομιλία, την ανακάλυψη της γεωργίας και τη χρήση των μετάλλων επέτρεψε στον άνθρωπο να εκμεταλλευτεί τους «άφωνους» κατοίκους του πλανήτη.
Για εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια οι πρόγονοί μας ήταν τροφοσυλλέκτες που ζούσαν από το κυνήγι, το ψάρεμα, τα φρούτα, τα λαχανικά, τους καρπούς. Τότε υπήρχε μια αίσθηση συγγένειας μεταξύ των ανθρώπων και των ζώων που θεωρούνταν πρόγονοι της ανθρώπινης φυλής, όπως φανερώνουν ο τοτεμισμός και οι μύθοι με ζώα ή με πλάσματα που είναι μισά άνθρωποι, μισά ζώα. Ωστόσο, με την εξημέρωση/υποδούλωση των ζώων και τη μετάβαση στην κτηνοτροφία, οι βοσκοί και οι κτηνοτρόφοι ανέπτυξαν μηχανισμούς αποστασιοποίησης και εκλογίκευσης με σκοπό να μείνουν σε συναισθηματική απόσταση από τους αιχμαλώτους τους. Ετσι, η εκμετάλλευση των ζώων έγινε αποδεκτή ως μέρος της φυσικής τάξης των πραγμάτων και άνοιξε η θύρα για παρόμοιους φρικτούς τρόπους μεταχείρισης άλλων ανθρώπινων πλασμάτων, όπως η ανθρώπινη σκλαβιά και το Ολοκαύτωμα. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι στις αρχαίες κοινωνίες όμοιες πρακτικές χρησιμοποιούνταν για να ελέγξουν τα ζώα και τους σκλάβους: ευνουχισμός, μαρκάρισμα, μαστίγωμα, δέσιμο με αλυσίδες, κόψιμο των αφτιών…
Η εξημέρωση των ζώων οδήγησε στον ρατσισμό, υποστηρίζει ο Patterson, σχολιάζοντας τη διαπόμπευση των αδυνάτων εκ μέρους των ισχυρών με χαρακτηρισμούς σχετικούς με ζώα, προκειμένου να τους μειώσουν και να δικαιολογήσουν την υποδούλωση, τον εξευτελισμό, την εκμετάλλευση και τον θάνατό τους. Ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια πολέμων, οι εχθροί διασύρονται ως υπάνθρωποι και ζώα και αυτό προετοιμάζει αιματοχυσίες, καθώς για τους περισσότερους ανθρώπους είναι ευκολότερο να σκοτώνουν ζώα παρά ανθρώπους. Γι’ αυτό οι Εβραίοι αποκαλούνταν από τους ναζί «αρουραίοι», «αράχνες», «βδέλλες», «αρπακτικά», όπως και οι Ινδιάνοι από τους αποικιοκράτες «ζώα», «κτήνη», «γουρούνια», «σκυλιά», «λύκοι», «φίδια», «μπαμπουίνοι». Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου οι Ιάπωνες αποκαλούνταν «ζώα», «έντομα», «οχιές», «παράσιτα» κ.ά. και αυτή η δυσφημιστική εκστρατεία έστρωσε τον δρόμο για τον πόλεμο στον Ειρηνικό, που κατέληξε στη ρίψη της ατομικής βόμβας στη Χιροσίμα και στο Ναγκασάκι.
Καθ’ όλη την πορεία μας ως κυρίαρχου είδους, η καταπίεση των ζώων λειτούργησε ως πρότυπο για την καταπίεση ενός ανθρώπου από τον άλλον, επισημαίνει ο Patterson και τονίζει ότι η βιομηχανοποιημένη σφαγή των ζώων στην Αμερική ενέπνευσε τη δημιουργία και τη λειτουργία των στρατοπέδων, δηλαδή τη «βιομηχανοποιημένη» σφαγή των ανθρώπων. Στα σφαγεία κανένας ανθρώπινος νόμος δεν προστατεύει τα εκτρεφόμενα ζώα ως ζωντανά πλάσματα από την κακομεταχείριση, τον πόνο και τις φρικαλεότητες και ο τρόπος μεταχείρισής τους δίδαξε στους ναζί πώς να εξολοθρεύουν τους Εβραίους. Με τον ίδιο τρόπο οι προσπάθειες για την αναπαραγωγή των πιο επιθυμητών ζώων και τον ευνουχισμό και τη θανάτωση των υπολοίπων ενέπνευσαν την υποχρεωτική στείρωση και τη γενοκτονία στη ναζιστική Γερμανία.
Γύμνια και ζωική ταυτότητα
Ο Patterson υπενθυμίζει ακόμη ότι οι ναζί προτού σκοτώσουν τους Εβραίους τους ανάγκαζαν να γδύνονται και να στριμώχνονται, κάτι που για τα ανθρώπινα πλάσματα δεν είναι φυσιολογικό. Η γύμνια υποδηλώνει μια ζωική ταυτότητα και όταν συνδυάζεται με συνωστισμό θυμίζει κοπάδι αγελάδων ή προβάτων, καθιστώντας ευκολότερη την εκτέλεση των θυμάτων.
Πολύ ενδιαφέρον είναι το τρίτο μέρος του βιβλίου, στο οποίο μιλούν υπερασπιστές των ζώων που γνώρισαν το Ολοκαύτωμα. Είναι φανερό πως οι πρώην κρατούμενοι των στρατοπέδων και οι οικογένειές τους έχουν ιδιαίτερη ευαισθησία για τα δεινά των ανθρώπων και πως η συμπόνια τους αγκαλιάζει και τα ζώα, «τα πιο ανυπεράσπιστα από όλα τα θύματα του κόσμου», συμπεραίνει ο Patterson.
Η αιώνια Τρεμπλίνκα είναι ένα συγκλονιστικό βιβλίο γραμμένο με ευαισθησία και επιστημονικά τεκμηριωμένο που έτυχε εξαιρετικής μετάφρασης από τον Κ. Αλεξίου. Είναι σίγουρο ότι θα συγκινήσει και θα κάνει πολλούς να αναθεωρήσουν τη σχέση τους με τα όντα του πλανήτη, ανθρώπινα και μη.
Η κυρία Αννα Λυδάκη είναι καθηγήτρια Κοινωνιολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.