Ο Ντέιβιντ Γκρέιμπερ (1961-2020) ήταν ένας Αμερικανός ανθρωπολόγος, ακτιβιστής και στοχαστής των κοινωνικών κινημάτων. Οι οξυδερκείς παρατηρήσεις του για τον ρόλο της φαντασίας στην πρακτική της δημοκρατίας έχουν εμπνεύσει πολλούς ανθρώπους όχι μόνο να δουν τον κόσμο διαφορετικά, αλλά και να προσπαθήσουν να τον αλλάξουν.
Σχεδόν για κάθε σημαντική πολιτική συγκυρία στη Δυτική Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική τα τελευταία 20 χρόνια, υπήρξε κάποιο άρθρο ή βιβλίο του Γκρέιμπερ που μπορεί να πει κανείς ότι την προσδιόριζε.
Στα πρώτα χρόνια μετά το 2000, δοκίμια του Γκρέιμπερ γραμμένα για τα κινήματα ενάντια στην παγκοσμιοποίηση κυκλοφορούσαν τόσο ευρέως σε ακτιβιστικούς κύκλους, που είχαν ήδη μετατραπεί σε κρυφή συλλογή και μεταφραστεί σε αρκετές γλώσσες, προτού ο ίδιος να καταφέρει να τα δημοσιεύσει σε μορφή βιβλίου. Το Χρέος: Τα Πρώτα 5,000 Χρόνια, που εκδόθηκε το 2011 ενώ ο Γκρέιμπερ ήταν ενεργό μέλος του κινήματος Occupy, έχει γίνει έκτοτε βασική αναφορά για οποιαδήποτε/οποιονδήποτε θέλει να μάθει περισσότερα για τα οικονομικά. Και σχεδόν όλες/οι φαίνεται να έχουν ακούσει για τις «δουλειές του κώλου» (‘bullshit jobs’), χωρίς βέβαια να μπορούν πάντα να κατονομάσουν τον Γκρέιμπερ ως τον συγγραφέα του δοκιμίου του 2013 όπου αναφέρεται για πρώτη φορά ο όρος.
Πώς τα έκανε όλα αυτά; Τι είδους διορατικότητα επέτρεψε στον Γκρέιμπερ να κατανοήσει εις βάθος την εκάστοτε ιστορική συγκυρία και να εκφράσει αυτό που πολλοί ένιωθαν αλλά φοβόντουσαν να σκεφτούν, πόσο μάλλον να πουν; Πώς η δουλειά του αυτή οδήγησε τους/τις αναγνώστες/τριες σε μία καινούργια κατανόηση της δημοκρατίας και της δυνατότητας να δουλέψουν μαζί για να αλλάξουν τον κόσμο;
Η αφοσίωση του Γκρέιμπερ στην ισχύ της φαντασίας ήταν η κινητήρια δύναμη πίσω από τη δουλειά του και ένας από τους λόγους για τους οποίους «εναρμονιζόταν» με τόσους πολλούς ανθρώπους. Ήταν ο συνεχής ενθουσιασμός του για τον κόσμο και η βαθειά γνώση του για το πώς δουλεύει η φαντασία, που τον βοήθησε να διαμορφώσει τη σκέψη του πάνω σε θέματα τόσο διαφορετικά όπως η φύση της δημοκρατίας, οι απαρχές του πολιτισμού και η ουσία και το νόημα της αξίας.
Για τον Γκρέιμπερ, υπήρχαν δύο είδη φαντασίας. Το πρώτο ήταν η «φαντασιακή ταύτιση». Αυτή αναφέρεται στη δυνατότητα που έχει κάποιος/α να φανταστεί την οπτική ενός άλλου ανθρώπου: το θεμέλιο όλων των υποστηρικτών και φροντιστικών κοινωνικών σχέσεων. Η ικανότητα να δεις τα πράγματα μέσα από τα μάτια μιας/ενός άλλης/ου είναι απαραίτητη για ένα λειτουργικό δημοκρατικό σύστημα: χωρίς αυτήν, δεν θα υπήρχε κανένας συμβιβασμός, καμμία συλλογική προσπάθεια για κοινούς σκοπούς. Ένας άλλος όρος που χρησιμοποίησε για να περιγράψει αυτήν την ικανότητα είναι η «ερμηνευτική εργασία».
Το δεύτερο είδος φαντασίας ήταν η «ενυπάρχουσα/έμφυτη φαντασία»: η ικανότητα να φανταστείς και να φέρεις εις πέρας καινούργιους κοινωνικούς και πολιτικούς τρόπους ύπαρξης. Ο Γκρέιμπερ ισχυριζόταν ότι είναι αυτού του είδους η φαντασία που συγκροτεί την ανθρώπινη ικανότητα να πράττουμε πολιτικά και να αποφασίζουμε από κοινού τι θέλουμε να κάνουμε με τις ζωές μας.
Ένας τρόπος να εκλάβουμε την «έμφυτη φαντασία» είναι να λάβουμε υπόψη το αντίθετό της: την «ιδεολογική κανονικοποίηση». Εδώ αναφερόμαστε στην αποδυναμωτική επιρροή της ιεραρχίας και της εξουσίας, όπου οι μεταβλητές κοινωνικές συμβάσεις παρερμηνεύονται ως φυσικές και αμετάβλητες δομές. Ο Κοινωνικός Δαρβινισμός είναι ένα κλασσικό παράδειγμα. Οι υποστηρικτές του υποθέτουν ότι η «επιβίωση του ισχυρότερου» είναι μια οικουμενική τάξη πραγμάτων, και όχι μια σχετικά πρόσφατη ιδεολογία, που χρησιμεύει για να δικαιολογήσει ένα πολιτικό και οικονομικό σύστημα στο οποίο τα άτομα πρέπει να ανταγωνίζονται για να μπορέσουν να επιβιώσουν.
Ο Γκρέιμπερ ενδιαφερόταν συγκεκριμένα για τον τόπο όπου η ιδεολογική κανονικοποίηση φανερώνεται στην καθημερινότητά μας: την αποξένωση. Θυμίζοντας τον Καρλ Μαρξ, πρότεινε ότι «αν υπάρχει κάτι κατ’ ουσίαν ανθρώπινο, αυτό είναι η δυνατότητα να φανταζόμαστε και να πραγματοποιούμε αυτό που φανταζόμαστε […] η αποξένωση επέρχεται όταν χάνουμε τον έλεγχο αυτής της διαδικασίας». Το γεγονός ότι πολλοί/ές από εμάς βρίσκονται πλέον σε «πληκτικές, ανιαρές και μηχανικές δουλειές» καταπνίγει σταθερά την επιθυμία να δούμε και να κάνουμε τα πράγματα διαφορετικά. Ο Γκρέιμπερ υποστήριζε ότι το πρόβλημα με τον καπιταλισμό δεν είναι μόνο το ότι είναι εκμεταλλευτικός, περιβαλλοντικά καταστροφικός ή άδικος ―τα οποία και δεχόταν— αλλά το ότι βασίζεται σε μια γιγαντιαία γραφειοκρατία, η οποία με τη σειρά της χρειάζεται μια ιεραρχική κοινωνική δομή. Με αυτή την έννοια, λοιπόν, ο Γκρέιμπερ υποστήριζε ότι αυτό που θα μπορούσε να προσδιορίζει την Αριστερά, σε αντίθεση με την Δεξιά, είναι η επιμονή της «στην δημιουργικότητα και τη φαντασία ως θεμελιώδεις οντολογικές αρχές». Δηλαδή, μπορούμε (και πρέπει) να επινοούμε και να δημιουργούμε τον κόσμο, και να τον επανακατασκευάζουμε κατά το δοκούν.
Ήταν αυτή η θεώρηση που επίσης τροφοδοτούσε την ανθρωπολογική έρευνα του Γκρέιμπερ. Αντιλαμβανόταν την ανθρωπολογία ως την επιστήμη η οποία μελετάει την κοινωνική διαφορά ούτως ώστε να φτάσει στο πολιτικά πιθανό, και τον ενδιέφεραν πολύ οι πολιτικές δομές των κοινοτήτων των Ιθαγενών/Αυτόχθονων Αμερικανών. Πολλοί Αυτόχθονες λαοί, όπως οι Ινδιάνοι των Πεδιάδων και οι φυλές του Αμαζονίου έχουν εντός της πολιτισμικής μνήμης τους μια ανάμνηση ιεραρχικών κοινωνικών δομών, και γι’ αυτό έχουν αναπτύξει δημοκρατικές διαδικασίες που αποτρέπουν μια επιστροφή σε αυτές. Σε αρκετές περιστάσεις, ο Γκρέιμπερ τόνισε ότι ήταν η συνάντηση με τους δημοκρατικούς και αλληλέγγυους λαούς του Νέου Κόσμου που ενέπνευσε τον Διαφωτισμό, αποδομώντας τον μύθο ότι η δημοκρατία είναι μια Ευρωπαϊκή δημιουργία που μεταφέρθηκε σε άλλα μέρη.
Σε αντίθεση με μια γραφειοκρατική διαδικασία στην οποία κάποιος/α απλά λαμβάνει μέρος κάθε δύο-τρία χρόνια, η δημοκρατία για τον Γκρέιμπερ ήταν μια δημιουργική, δυναμική και βαθειά προσωπική υπόθεση.
Η πιο πρόσφατη δουλειά του με τον ανθρωπολόγο Ντέιβιντ Ουένγκροου επανεξετάζει την ιστορική και εθνογραφική έρευνα πάνω στους Αυτόχθονους Λαούς, για να αναδείξει ότι πολλές κοινωνίες εσκεμμένα αμφιταλαντεύονταν μεταξύ μη-ιεραρχικών και ιεραρχικών δομών. Με αυτόν τον τρόπο, ο Ουένγκροου και ο Γκρέιμπερ κατέρριψαν έναν ακόμα μύθο, ο οποίος χαρακτήριζε τους προνεωτερικούς λαούς ως «ευγενείς άγριους», οι οποίοι ήταν δημοκρατικοί επειδή οι κοινωνίες τους δεν ήταν αρκετά ανεπτυγμένες ή πολύπλοκες, μη έχοντας δηλαδή άλλη επιλογή.
Για πολλούς ανθρώπους, ο Γκρέιμπερ αναποδογύρισε την έννοια της δημοκρατίας. Σε αντίθεση με μια γραφειοκρατική διαδικασία στην οποία κάποιος/α απλά λαμβάνει μέρος κάθε δύο-τρία χρόνια, η δημοκρατία για τον Γκρέιμπερ ήταν μια δημιουργική, δυναμική και βαθειά προσωπική υπόθεση. Δεν υπάρχει κάποια αναπόφευκτη γραμμική πρόοδος προς περισσότερη ή βαθύτερη δημοκρατία. Αντίθετα, η δημοκρατία είναι κάτι για το οποίο πρέπει να παλεύουμε, το οποίο χτίζεται ενεργά εντός των θεσμών, προστατεύεται και συνεχώς ανανεώνεται. Το να ανακαλύψουμε τους τρόπους με τους οποίους το πολιτικό και οικονομικό σύστημα περιορίζει τη φαντασία μας μπορεί να ενδυναμώσει την βούληση για περισσότερη δημοκρατία.
Παρότι ο Γκρέιμπερ σπάνια αναφερόταν σε περιβαλλοντικά θέματα, έχει αναμφίβολα επηρρεάσει την πολιτική οικολογική σκέψη. Η δουλειά του πάνω στην αμεσοδημοκρατία διαμόρφωσε την στροφή προς τον δημοτισμό, ειδικά μετά το 2011 με το κίνημα 15-Μ ενάντια στα μέτρα λιτότητας στην Ισπανία. Τα γραπτά του για τις δουλειές του κώλου έδωσαν νέα πνοή στο κίνημα για το Βασικό Εισόδημα και την ριζοσπαστική κριτική της εργασίας, ανοίγοντας τον δρόμο για προτάσεις όπως το μειωμένο εβδομαδιαίο ωράριο, το οποίο είναι πλέον μέρος διάφορων εκδοχών της Ευρωπαϊκής Νέας Πράσινης Συμφωνίας. Η δουλειά του πάνω στην έννοια του χρέους και την προέλευση του χρήματος κίνησε το ενδιαφέρον για μια ριζοσπαστική δημοσιονομική πολιτική και μια σύγχρονη νομισματική θεωρία. Ο εκδημοκρατισμός, ο επαναπροσδιορισμός της εργασίας και η μεταμόρφωση του χρηματοπιστωτικού συστήματος είναι πλέον κεντρικοί άξονες πολλών μετά-αναπτυξιακών πολιτικών θέσεων.
Ο Ντέιβιντ Γκρέιμπερ δεν είναι πλέον μαζί μας, αλλά οι σκέψεις του για τη δύναμη της ανθρώπινης φαντασίας συνεχίζουν να μας εμπνέουν να αποσυναρμολογούμε και να επαναδιευθετούμε τα θεμελιώδη δομικά υλικά της πραγματικότητας. Στις δεκαετίες που έρχονται, ίσως βρούμε ότι η δουλειά του Γκρέιμπερ θα μας έχει βοηθήσει να φανταστούμε και να χτίσουμε έναν καλύτερο κόσμο. Όπως έγραφε ο ίδιος: «Η ουσιαστική, κρυμμένη αλήθεια για τον κόσμο είναι ότι είναι κάτι που φτιάχνουμε εμείς, το οποίο μπορεί να φτιαχτεί εξίσου εύκολα με διαφορετικό τρόπο».
Στα αγγλικά: Green European Journal, David Graeber: The Power of the Imagination
*Μετάφραση: Χρήστος Σακελλαρίδης